„Godność ludu Yoreme zaczyna się od mówienia naszym językiem”.

▲ Antolín Vázquez Valenzuela twierdzi, że uznanie nie oznacza końca jego pracy. Zdjęcie: Cristina Gómez

Cristina Gómez Lima

Korespondent

Gazeta La Jornada, poniedziałek, 21 lipca 2025 r., s. 2

W Huatabampo w prowincji Sonora, położonym wśród rolniczych dolin południowej Sonory, w rdzennej społeczności El Júpare, mieszka Antolín Vázquez Valenzuela, człowiek o wyważonym języku, bogatej pamięci i stanowczym głosie w sprawach swojego ludu. W wieku 61 lat został uhonorowany Narodową Nagrodą Sztuki i Literatury w 2024 roku w dziedzinie sztuki popularnej i tradycji za niestrudzoną pracę na rzecz obrony i upowszechniania kultury Yoreme-Mayo.

Dla niego ta nagroda nie jest wyrazem uznania indywidualnego, lecz zbiorowego. „Ta nagroda jest dla mojej społeczności, dla moich ludzi. Jestem im winien wszystko ” – stwierdza bez wahania.

Vázquez Valenzuela urodził się w Navojoa, ale już następnego dnia po narodzinach zabrano go do El Júpare, rdzennej społeczności w gminie Huatabampo, gdzie dorastał pod okiem swoich rodziców, robotników rolnych, i babci Cornelii, położnej i dumnej użytkowniczej języka Yoremnokki, ojczystego języka jej ludu.

Moja prababcia mieszkała z nami i nigdy nie przestawała do nas mówić w swoim języku. Dzięki niej nigdy o niej nie zapomnieliśmy. Karmiła nas swoimi słowami, miłością i upomnieniami w języku Yoreme , wspomina Vázquez Valenzuela.

Dziesiąty z jedenaściorga rodzeństwa, spędził dzieciństwo zbierając bawełnę i sezam, gdzie również nauczył się wartości tradycji. Już w wieku siedmiu lat pracował w polu, ale jego duch został pokrzepiony przez ceremonie, tańce i pieśni, które słyszał wokół siebie.

Mój ojciec zaprowadził nas do szkoły i zaszczepił w nas szacunek dla naszej społeczności. Moja matka, Virginia, marzyła o nauce czytania. Chociaż była dyskryminowana za mówienie w swoim języku, nigdy nie przestała komunikować się z moim ojcem w tym języku. To pozostawiło na nas trwałe wrażenie , powiedziała w wywiadzie dla „La Jornada”.

W 1982 roku młody Yoreme, z niedokończonym licencjatem z socjologii, został zaproszony na intensywny kurs dla rdzennych propagatorów kultury w Toluca. „Byłem z ojcem, zbierającym nasiona sezamu, kiedy mnie szukali. Ten kurs był dla mnie niczym rewolucyjne ziarno. Sprawił, że głęboko doceniłem to, kim jesteśmy”.

Przez 35 lat Vázquez Valenzuela pracował w Regionalnej Jednostce Kultur Ludowych i Rdzennych w Sonorze, gdzie prowadził szeroko zakrojone działania na rzecz ratowania i promowania ustnej tradycji Yoreme. Jest współautorem książki „Words of the Yoreme World: Traditional Tales of the Mayo People” oraz założycielem Centrum Kultury Blas Mazo w El Júpare, a także Centrum Kultury Francisco Mumulmea Zazueta Mayo w Buaysiacobe w Etchojoa.

Jej praca jest nieustanną odpowiedzią na ryzyko zaniku języków rdzennych, takich jak yoremnokki, którym obecnie płynnie posługuje się zaledwie 30% społeczności zamieszkującej południową Sonorę. Najbardziej bolesne jest to, że młodzi ludzie nie rozumieją już przesłania pieśni w swoim języku. Śpiewają je, ale ich nie rozumieją. „Głębokie poczucie naszej tożsamości zostało utracone ” – ubolewała.

Dla Antolína Vázqueza język jest podstawą godności rdzennej ludności. To język, którym zostali ukształtowani nasi przodkowie, język, którym nazywamy naturę, ciało, ducha. Tradycja ustna jest jak pierś: ssie, karmi. Jeśli tego nie robi, nie przetrwa .

Pomimo ogólnokrajowego uznania, twierdzi, że jego praca się nie kończy. „Przeszedłem na emeryturę z instytucji, ale nie z mojej społeczności. Będę nadal promował naszą kulturę do końca życia, ponieważ moja pasja do służenia, pielęgnowania i godności naszej kultury zawsze będzie obecna ”.

Żywe uroczystości

Júpare podtrzymują swoje ceremonie religijne dzięki tradycyjnemu systemowi organizacyjnemu przekazywanemu z pokolenia na pokolenie. Święta patronów ku czci Trójcy Świętej, Taniec Jelenia, Wielki Post i obecność nawet 200 faryzeuszy każdego roku są wyrazem synkretycznego światopoglądu, który łączy duchowość przodków z elementami katolicyzmu przyniesionymi przez misjonarzy jezuickich i franciszkańskich. Synkretyzm religijny zapewnił nam spójność. Czujemy również Yoreme w naszej wierze, co wyróżnia nas jako plemię .

W El Júpare, gdzie setki rodzin co roku gromadzą się na wspólnotowych uroczystościach, odczuwa się żywy opór przed zapomnieniem. „Jesteśmy narodem, który opiera się globalizacji ” – mówi z przekonaniem. „Dlatego ważne jest, aby szanować nasze zwyczaje i tradycje. Bez języka i tradycji nie ma tożsamości ”.

Antolín Vázquez nie unika wyzwań. Migracje, przemieszczenia językowe, rasizm, wewnętrzne rozbicie polityczne i wpływ handlu narkotykami odcisnęły piętno na jego społeczności. Niektórzy młodzi ludzie studiują, ale potem się gubią. Wielu udaje się na granicę, ale tam tworzą grupy, aby nie zapomnieć o swoich świętach – podkreślił, wspominając o grupie rdzennych mieszkańców Yoreme, którzy wyemigrowali do Nogales, na granicy Meksyku i Stanów Zjednoczonych, gdzie również celebrują swoje tradycyjne tańce i modlitwy.

W przemówieniu mówi, że jedną z jej największych dum jest to, że jej najstarsza córka, Trinidad, została pierwszą kobietą na tym stanowisku w El Júpare. Sprawowała tę funkcję przez trzy lata. To był bardzo ważny moment dla naszej rodziny. Znak, że tradycje trwają, że jest nadzieja .

Po otrzymaniu wiadomości o Nagrodzie Narodowej, Vázquez Valenzuela był zaskoczony. Zadzwonił do mnie kierownik Wydziału Sztuk Pięknych. Byłem zdumiony. Kiedy to się stało? Dziękuje wszystkim, którzy wspierali go na swojej drodze: rodzinie, nauczycielom, starszym w społeczności i współpracownikom.

Promotor kultury kończy rozmowę zaproszeniem: Przyjdź i poznaj tradycyjne życie rdzennej ludności. Jesteśmy liczną wspólnotą ducha i serca. Nie znikniemy. Będziemy tu nadal, tańcząc, śpiewając, mówiąc naszym językiem i dbając o nasze korzenie .

Kariera Antolína Vázqueza Valenzueli wykracza poza instytucjonalne uznanie. Podczas gdy w Meksyku trwają przygotowania do wręczenia mu krajowego uznania, ten człowiek z Yoreme, jak zawsze, kontynuuje swoją pracę w swojej społeczności: z oczami skupionymi na korzeniach, sercem oddanym ziemi i stanowczym głosem powtarza: Godność kultury rdzennej zaczyna się od mówienia naszym językiem i życia z dumą naszymi tradycjami.

▲ Zdjęcie: Cristina Gómez Lima

Gazeta La Jornada, poniedziałek, 21 lipca 2025 r., s. 3

W południowej Sonorze leży rdzenna społeczność El Júpare, dom Antolína Vázqueza Valenzueli, laureata Narodowej Nagrody Sztuki i Literatury 2024 w kategorii Sztuki Popularnej i Tradycji za pracę w obronie i upowszechnianiu kultury Yoreme-Mayo. W wywiadzie dla La Jornada twierdzi, że jego walka jest odpowiedzią na ryzyko zaniku języków rdzennych, takich jak Yoremnokki, którym obecnie płynnie posługuje się 30 procent społeczności w południowej Sonorze. Zaznacza, że nagroda nie kończy jego wysiłków, ponieważ dla niego najlepszym sposobem na uhonorowanie swojej kultury jest mówienie w języku ojczystym. Jesteśmy narodem o wielkim duchu i sercu. Nie znikniemy. Będziemy tu kontynuować, tańcząc, śpiewając i dbając o nasze korzenie .